فخرالملوک زندپور (١٢٨٨-١٣٣١) که با اسم «زنددخت شیرازی» و به تدریج «زندخت» مینوشت و میسرایید، بنیانگزار « انجمن انقلاب نسوان» در ۱۳۰۶ ش.\ ۱۹۲۷ م.
و ناشر نشریهء «دختران ایران» بود. وی در مورد خودش مینویسد
به علت آزادیخواهی و خواستن آزادی نسوان بارها مورد تحقیر و تکفیر ملایان و بی مهری یاران و آشنایان قرار گرفته ام
در اسفند مه، کردم آخوند تکفیر
مرا خواند بی کیش، بی جرم و تقصیر
بشد نقل من نقلی اندر مجالس
مرا دشمن و دوست کردند تحقیر
فیوضات گردید بی مهر و کم لطف (ابولقاسم فیوضات که درآنوقت رئیس ادارهء فرهنگ فارس بود)
ستم کرد از ترس آخوند بی پیر
فلانی بترسید و درسم نفرمود
مراین دخت بیچاره را کرد دلگیر
برو مفتی مفت خور، مرغ می خور
چو این تکه ات میکند در گلو گیر
دولت وقت او را تحت فشار گذاشت که کلمهء انقلاب را از نام انجمن حذف کند. خودش در این مورد مینویسد: «مقصود ما از این کلمهء انقلاب انقلاب اجتماعی و فکری و ادبی بود. چون دیدیم بین توده سوء تفاهم بوجود می‌آورد کلمهء نهضت را به جای انقلاب برگزیدیم.» با وجود این تغییر، دولت انجمن را پس از نه ماه غیر قانونی اعلام کرد
زندخت فعالیت خود را با انتشار مجله ماهیانه دختران ایران ادامه داد که دریافت جواز انتشارش دو سال طول کشید. این اولین نشریهء زنان فارس است که به عمل رسید. (قبل از آن زنان دیگری نیز سعی به انتشار جریده هایی مختص زنان کرده بودند که اثری از آن‌ها در دست نیست.) اولین شمارهء دختران ایران در ۱ مرداد ۱۳۱۰ش.\ ۱۹۳۱ م. منتشر شد. بعد از انتشار چند شماره، به دلیل فشارهای اجتماعی و سیاسی در شیراز، زندخت به تهران کوچ کرد و با سرمایهء اندک خودش نشریه را آنجا منتشر کرد، اما پس از هفت شماره از کار باز ماند. خودش در مورد چالش های انتشار مجله در شمارهء ماقبل آخر مینویسد: «خیلي تأسف دارم كه باز ھم نشر اين مجله به عھده تعويق افتاد و لذا قبل از درج مقالات سطور ذيل را قرار داده ام، اين مجله ملّي را يك دوشیزه پردگي و تھیدست اداره مينمايد و محقق است كه يك دختر جوان مال و سرمايه شخصي ندارد كه بتواند مجله اي را طبع و نشر نموده بدون قیمت اشتراك به خوانندگان تقديم كند.» از نامه‌هایی که از دیگران به او بازمانده، از جمله نامه‌هایی از عارف قزوینی و جمالزاده، چنین برمی آید که برخی از کسانی که نشریه را از طریق آن‌ها که پشتیبان زندخت بودند دریافت میکردند پرداخت حق اشتراک را به تعویق می انداختند. او با خیلی از روشنفکران همزمانش در مکاتبه بود، و چندین مقاله و نامه، و برخی اشعارش در نشریاتی چون حبل المتین، عصر آزادی، ایران لیگ و استخر چاپ شدند.
زندخت تا سال ۱۳۱۶ در ادارهء فرهنگ کار کرد و چند بار سعی کرد دوباره مجله را منتشر کند اما نتوانست. آنچه از زندگی او بعد از آن میدانیم از محتوای نامه‌هایی است که به مقامات مختلف از جمله نخست وزیر نوشت. در این نامه‌ها او از شرایط دشوار زندگی‌اش و اینکه از کار فرهنگی اش پشتیبانی نشده و انزوایی که در آن به سر میبرد مینویسد. بارها تقاضای ملاقات کرد که به جایی نرسید. روایت متداول در بارهء او چنین است که «دچار اختلال حواس شد» و نامه هایش به مقامات را سند اختلال حواسش میدانند. او در سال ۱۳۳۱ش.\۱۹۵۲م. در ۴۳ سالگی درگذشت و در شیراز به خاک سپرده شد.
زندخت یکی از زنانی بود که متهورانه برای حق رأی زنان تبلیغ میکرد. این شعر او در سال ۱۳۰۷ ش.\۱۹۲۸م.، ۳۳ سال پیش از اینکه زنان حق انتخاب کردن و انتخاب شدن در سطح ملی و استانی بگیرند، در حبل المتین چاپ شد:
احساسات و غیرت هست زن را بهتر از مردان
پریشان تا کی ای دخت و ای دوشیزهء ساسان
رسائی هر گروهی کرده و تا کی توئی پژمان
به درد خویش درمانی‌نما ای دختر ایران
که این بیماریت را می‌نباشد خامشی درمان
مشین دلخسته و دل‌بسته و ژولیده و حیران
بخیز و جنبشی، از بهر آزادی‌ت شو کوشان
رود ایران ما بر باد اگر ما این چنین مانیم
بهر کشور که زن خوار است هرگز نیست آبادان
اگر زن با هنر گردد رود نادانی از ملت
چه چون دانشوران را می‌نباشد مادر نادان
بزرگ بچه چون خود عرچه و نادان و خر باشد
کجا سودی تواند برد کودک از دبیرستان
مجو دانائی و دانشوری زان زن که پنهان است
چه از بیچارگان فامیل باشد یا که بازرگان
خدایا یک بلای زن‌کشی از بهر ما بفرست
و یا خود زنده فرما مردگان زندهء ایران
چو زن‌های دیگر چون نیست در من تاب بدبختی
ببر پس زودتر از دیگران من را از این کهیان
ایا باد صبا، رو از زن بدبخت ایران گو
چرا حق وکالت نیست زن را در بهارستان؟
اگر ما زنان دانشور و زیرک نمی‌باشیم
نه احساسات و غیرت هست ما را بهتر از مردانبهمن ۱۳۰۶ زندخت شیرازی، ”احساسات و غیرت هست زن را بهتر از مردان،“ حبل‌المتین، سال ۳۶، شماره ۲۸ (۲۹ خرداد ۱۳۰۷/ ۱۹ ژوین ۱۹۲۸)
منابع:
بصّاري، طلعت،(۱۳۴۶)، زنددخت پیشاھنگ نھضت آزادي بانوان ايران، تھران، كتابخانه طھوري. (با تشکر از آرشیو توکلی)
باقری، الهه، «دختران ایران: نشریه ای مصور در عرصه روزنامه نگاري زنان»، شنبه ١۶ ارديبھشت ١٣٩١ – ٠۵ مه ٢٠١٢، Asre-Nou.Net
«نامه های زندخت»، گفتگو، شمارهء ۳۸، Goftogu.Com
#ArchiveIran, #EncountersWithACentury, #GitaHashemi, #TavakoliArchive, #Subversivepress